Blog door Manu Busschots

“Mijn persoonlijke voetafdruk is verwaarloosbaar, vergeleken met de uitstoot van de industrie of de effecten van goed overheidsbeleid. Ik stem eens in de zoveel tijd op een partij die sterk klimaatbeleid wil en probeer me er verder niet zo druk over te maken.” Voor veel Nederlanders zal dit herkenbaar zijn. En met het uitkomen van het boek “Een beter milieu begint niet bij jezelf” wordt de discussie over groener leven versus systemische veranderingen nog eens nieuw leven ingeblazen. In dit blog willen we laten zien hoe deze discussie ons een vals gevoel van geruststelling kan geven. En wat het alternatief is.

‘Change is coming, whether you like it or not’ 

Deze uitspraak van Greta Thunberg is wel eens als een dreigement opgevat, maar haar kennende zou je het ook als een feitelijke constatering kunnen opvatten.

Zonder sterk overheidsbeleid geen klimaatvriendelijker samenleving?

Stel, je bent ervan overtuigd dat alleen sterk overheidsbeleid voor een klimaatvriendelijke samenleving gaat zorgen. Dan komt die verandering er dus aan voor veel mensen, of ze het nu leuk vinden of niet. Er komt een zware CO2-heffing, waardoor alles wat veel klimaatschade veroorzaakt duurder wordt. Of misschien wel verboden. Het is afgelopen met veel vliegen, dagelijks vlees eten, in tochtige, met gas verwarmde huizen wonen, regelmatig iets nieuws kopen, et cetera. Wie niet gelooft dat persoonlijke actie ertoe doet, zal dan in een korte tijd voor het blok staan. Nu geniet je nog van je stedentrip met het vliegtuig, omdat ‘alleen systeemverandering het vliegen gaat inperken’, wat ga je dan straks doen als vliegen ingeperkt is? Je zou daar nu al over kunnen nadenken, mee kunnen experimenteren en over kunnen leren. Nu kun je dat in vrijheid doen en er de tijd voor nemen. Misschien is het fijner om zelf veranderingen te kiezen, dan om straks veranderd te worden.

Politiek kan niet opboksen tegen de macht van de industrie?

Je kunt ook geloven dat de industrie te machtig is, politici te weinig lef hebben en de opgave om binnen de 1,5 a 2 graden klimaatverstoring te blijven te groot. Persoonlijke actie lijkt in dat perspectief vrij zinloos. De bijdrage is verwaarloosbaar en het is toch al te laat. Een erg vervelend gevoel dat misschien wat makkelijker te dragen wordt door je er niet al te druk om te maken en te genieten van het leven zoals het nu is. Ondertussen draait de aarde echter door. En worden onze zomers warmer en droger, en buien heftiger. Allerlei verstoring in het klimaat blijven gebeuren, ‘whether you like it or not’. De dag komt dat de dingen waarvan jij graag wilt blijven genieten minder of zelfs niet meer beschikbaar zijn (help, zelfs bier wordt bedreigd!). Ook in deze variant sta je dan ineens voor het blok. Samen met heel veel anderen mensen, dus ook nog eens in de rij. Wat eet je dan? Hoe vermaak je je dan? Hoe en waar woon je dan? Je kan er ook voor kiezen om daar alvast over na te denken. Door er met persoonlijke actie je weg in te zoeken, baan je nu al paden naar een nieuwe klimaatvriendelijke toekomst.

Politiek loopt achter (gedrag van) stemmers aan 

Laten we terug gaan naar de eerste, wat hoopvollere variant van verandering: de politiek komt eindelijk met een klimaatbeleid dat aansluit bij wat volgens wetenschap nodig is om klimaatescalatie te voorkomen. Hoe waarschijnlijk is die variant? We hebben het klimaatakkoord van Parijs, een zeer grote en betekenisvolle stap. Helaas is wel al aangetoond dat áls al die beloftes nagekomen worden, we nog steeds achterblijven bij de noodzakelijke verandering. En veel van de beloftes van Parijs zijn nog lang niet sterk genoeg in praktijk gebracht. Oftewel: de politieke realiteit loopt uit de pas met de wetenschappelijke realiteit. En dat is begrijpelijk, omdat de politieke realiteit zich altijd uitstrekt tot de volgende verkiezingen. Bovendien volgen politieke programma’s het gedrag van de achterban. Geen politicus zal het risico nemen een te groot deel van de achterban af te nemen wat hij wil. En wat wij willen laten we van dag tot dag zien, niet alleen in het stemhokje. Vertrouwen op systeemverandering door politici is dus hopen op de dag dat je neefje van drie met een open koektrommel zelf zegt dat hij geen tweede koekje wil. Natuurlijk zou dat verstandig zijn van je neefje, maar of het ook gebeurt?

De kracht van persoonlijke actie 

Daarmee hebben al diverse redenen te pakken waarom persoonlijke actie wenselijk is of zelfs noodzakelijk kan zijn. Je bereidt jezelf voor op de verandering, draagt er positief aan bij. Je laat politici zien dat er draagvlak is voor en behoefte is aan klimaatbeleid. Maar dat wil niet zeggen dat persoonlijk actie voldoende zal zijn. Want er is ook ongelijkheid. Zo maakt bijvoorbeeld 8% van de mensen 40% van de vliegreizen. Dus zelfs als 90% van de mensen bewuster zou vliegen, dan nog hou je een veel te groot deel over. En ook veel industrie zal alleen met overheidsbeleid haar onevenredige en soms onnodig buitensporige broeikasgasuitstoot aan banden leggen. Straks meer over bedrijven, nu eerst de politiek: het punt is niet dat er geen beleid of systeemverandering nodig zou zijn, het punt is dat dit beleid zonder persoonlijke acties nooit voorgesteld zal worden. En als het wel wordt voorgesteld is het geen lang leven beschoren. Dat laatste zie je nu goed met coronamaatregelen. Een beleid gebaseerd op dwang, dat risico’s moet verkleinen maar dat mensen ervaren als een verslechtering van hun leven, heeft maar een beperkte levensduur.

Bedrijven durven of kunnen pas investeren als er genoeg klanten zijn

Laten we eerlijk zijn: we leven in een van fossiele energie doordrenkte samenleving. Het kost in eerste instantie dus vaak moeite om klimaatvriendelijker keuzes te maken. Waar vind je de betaalbare elektrische auto, of beter nog: het openbaar vervoer dat regelmatig rijdt en overal komt? Waar vind je het verpakkingsloze, lekkere, plantaardige eten? Hoe isoleer je een bestaande woning goed genoeg? Het is er allemaal wel, maar het is (nog) niet de standaard. Het leidt tot een kip-en-ei discussie: we maken niet massaal gebruik van ov, omdat het nog beperkingen heeft, maar het ov ként beperkingen omdat we er niet massaal gebruik van maken.

Hoe maken bedrijven dan de keuze om te gaan uitbreiden, om te durven investeren? Dat is vooral op basis van groeicijfers en markttrends. Omdat de populariteit van vegetarisch eten al jaren groeit, kon de Vegetarische slager een succesvolle start maken. En omdat het nog steeds groeit, kon Unilever de Vegetarische slager op een gegeven moment kopen, zodat een nieuw schaalniveau bereikt kan worden. Zonder klanten geen investeringen. Persoonlijke acties zijn dus noodzakelijk om die kip-ei discussie te doorbreken. Wees de verandering die je wilt zien in de wereld, door eraan te beginnen.

Je bent meer dan consument alleen

Persoonlijke acties zijn iets anders dan solo acties. Eigen verantwoordelijkheid nemen, betekent niet per se in je eentje verantwoordelijkheid nemen. Samen ben je veel sterker. Anderen betrekken bij je persoonlijke acties, dat noemen wij je handafdruk. Met je persoonlijke acties en gesprekken heb je op allerlei manieren invloed op de uitstoot van anderen. Dat betekent ook dat je persoonlijke actie veel meer is dan ‘groen consumeren’. Persoonlijke actie geldt voor jou en mij, en zeker ook voor beleidsmakers en bedrijven (juist voor partijen die anderen wijzen op individuele verantwoordelijkheid!). We hebben iedereen nodig en het is ook niet helemaal los van elkaar te zien. Jij bent consument, maar ook de politiek: je kan stemmen, demonstreren, petities tekenen, meeschrijven of meestemmen of partijprogramma’s, burgerlijk ongehoorzaam zijn, een rechtszaak tegen de staat beginnen et cetera. Ook dat is persoonlijk actie. En jij bent consument, maar ook het bedrijfsleven: je kan meedoen in coöperaties (een eigen windmolenpark neerzetten!), je kan voorstellen doen op je werk, je kan je aansluiten bij een vakbond die voor klimaatbeleid strijdt, je kan op de school van je kinderen, je tennisclub et cetera voorstellen doen of steunen. Of zelfs staken. Kortom: persoonlijke actie is zoveel meer dan ‘groen stemmen met je portemonnee’, zoals de slogan ‘een beter milieu begint bij jezelf’ op een gegeven moment betekenis kreeg. Persoonlijke actie is actief en gezamenlijke burgerschap, met voetafdruk en handafdruk.

Waarom persoonlijke actie wél werkt: cognitieve dissonantie

Tot slot nog twee redenen uit de psychologie die aangeven waarom persoonlijk actie werkt. Als er een verschil is tussen wat we doen en wat we denken, dan levert dat ongemak op. Psychologen noemen dat cognitieve dissonantie. We hebben de neiging om cognitieve dissonantie te voorkomen of verminderen. En de meesten van ons vinden het makkelijker om hun denken aan te passen aan hun gedrag, dan om hun gewoontes en dagelijks handelen aan te passen aan hun opvattingen. Dus zeggen we: ‘Die ene autorit maakt geen verschil’ (dat doet het wel: elke uitgestoten ton CO2 heeft effect, het effect is alleen klein). Maar omgekeerd werkt het ook: als we eenmaal klimaatvriendelijk handelen, wordt het veel makkelijker om de waarde van klimaatbeleid te ondersteunen. Reis je dagelijks met het ov of ga je vaak op vakantie in Nederland, dan klinken miljardeninvesteringen in ov of in natuur in eigen land je een stuk aantrekkelijker in de oren, dan wanneer je dat niet doet.

Daden zeggen meer dan woorden

De andere reden is deze: stel je bent aan het winkelen in je eigen supermarkt en het brandalarm gaat af. Je hoort het signaal, je ziet een oranje lamp aan het plafond draaien. Wat doe je? Waarschijnlijk kijk je om je heen naar de andere mensen. En naar het winkelpersoneel. Als iedereen door blijft winkelen en zijn gang blijft gaan, zou jij dan naar buiten gaan? Uit onderzoek blijkt dat maar heel weinig mensen in zo’n situatie dat doen. We gaan veel meer af op het gedrag van anderen, dan op woorden of algemene informatie. Specifiek onderzoek heeft ook laten zien dat de boodschap ‘vliegen schaadt het klimaat’ veel meer geaccepteerd wordt van klimaatwetenschappers die zelf niet of minder vliegen, dan van klimaatwetenschappers die nog wel de hele wereld rondvliegen om die boodschap te delen. Eigenlijk heel logisch. En toch hopen velen van ons dat de politiek en bedrijfsleven het systeem gaan veranderen.

Persoonlijke actie als stimulans voor systeemverandering

Het is inderdaad nodig dat de politiek en het bedrijfsleven het systeem gaan veranderen. Maar wij halen de hoop uit persoonlijke actie die dat zal stimuleren. Persoonlijk actie nemen is samen met anderen je voetafdruk verkleinen en je handafdruk vergroten. Je persoonlijke voetafdruk wordt zo een betekenisvolle voorbereiding op en bijdrage aan een klimaatvriendelijke samenleving. En voor je handafdruk krijg je veel meer mogelijkheden dan alleen het stemhokje. We staan samen sterker. En we beginnen alvast aan een zonnigere toekomst.

Heb jij daar ook zin in? Wil jij werken aan duurzaamheid en meer impact maken? Maak dan kennis met het aanbod van de Deep Change Academy en ontdek hoe wij jou daarbij kunnen helpen.